بررسی تطبیقی مضمون کتیبه‌های مسجد گوهرشاد و مبانی اعتقادی شیعه در دورۀ تیموری و صفوی

کتیبه‌ها به‌عنوان عناصر معنایی و تزئینی در معماری اسلامی از ابزارهای مهم در جهت گسترش عقاید و سیاست‌های مذهبی حکومت‌ها بر مردم به شمار می‌روند و، به‌لحاظ ماهیت مکتوب خود، بیانگر ایده‌ها و اندیشه‌های هر عصرند. مسجد گوهرشاد مشهد به‌عنوان یکی از شاهکارهای معماری ایرانی‌اسلامی از تزیینات و کتیبه‌های مختلفی با مضامین دینی برخوردار است که در دوره‌های مختلف تاریخی بارها مورد مرمت و بازسازی قرار گرفته‌اند. این پژوهش با بهره‌گیری از روش «‌توصیفی تحلیل محتوا‌» و گردآوری اطلاعات از طریق مطالعات کتابخانه‌ای و مشاهدۀ آثار، ضمن معرفی کتیبه‌های دورۀ تیموری و صفوی این مکان مقدس، به تحلیل و بررسی مفاهیم آنها ذیل میانی اعتقادی شیعه پرداخته و به نحو تطبیقی به دنبال پاسخ به این پرسش است که این مضامین چگونه در طول زمان، هم سو با گرایشات مذهبی و فرهنگی هنرمندان و دولتمردان، دچار تغییرات کمی و کیفی شده‌اند؟ بررسی‌ها نشان می‌دهند که در هر دو دوره کتیبه‌هایی با مضمون شیعی وجود دارد. در دورۀ تیموریان این مضامین متأثر از غلبۀ مذهب تسنن در کشور و ظهور نهضت‌های صوفی-‌شیعی و حلقه‌های ذکر و اجتماعات صوفیانه است، درحالی‌که در دورۀ صفوی، با جدایی مذهب از تصوف و غلبۀ شیعیان، شاهد ظهور مضامین صریح در اشاره به اصلی‌ترین مبنای اعتقادی شیعه، یعنی اصل امامت، هستیم. بررسی تطبیقی مضامین این کتیبه‌ها روشی نو در فهم هنر دینی و تأثیر مذهب بر هنر کتیبه‌نگاری در ادوار مختلف تاریخ هنر اسلامی-ایرانی خواهد بود.